Mezopotamya’da Sesi Müzikle Yankılanan Zarbêj ve Dengbêj Kadınlar

Ağustos 2023 - Mayıs 2024
DİYARBAKIR, MARDİN, TUNCELİ

Zarbêj ve Dengbêj kadınlar Mezopotamya’daki çok katmanlı sözlü kültür, sözlü tarih, sanat, edebiyat ve müzik hafızasının dokusunu özgün bir muzikal üretim ve aktarım yönteminin taşıyıcıları ve kaynak kişileri oldular. Dil, kültür ve dünyada eşine ender rastlanan anlatı geleneği ile Mezopotamya’nın gayrı resmi tarih ve kültürün belleğini eserlerinde özel bir ritim ve melodiyle ezgiye dönüştürerek yüzlerce yıl süregelen aktarım geleneği ile kuşaktan kuşağa aktarılmasını sağladılar.

Toplumun sanatsal üretim ve icrasında eşitlikçi rol ve misyonuna sahip olan Zarbêjlik (ağıt, şarkı, türkü, masal, hikaye vb. eserlerin kaynak yaratıcıları) ve dengbêjlik geleneğinin taşıyıcısı olan kadınlar müzik üretimleri ile dengbêjlik geleneğine kaynaklık etmelerine rağmen toplumsal gelenekler, dini nedenler ve egemen yapıların icra alanlarının erkekçi yapıya dönüşmesinden dolayı, az sayıda Zarbêj kadınlar profesyonel icracılık yapan dengbêjlik ortamlarında bulunabildiler. Ulusal, dinsel ve kimliksel baskılardan dolayı çok zor koşullarda, farklı kimlik ve mahlaslar ile eserlerini kayıt etmek zorunda kaldılar.

19. yüzyılda sesin teknik olarak kayıt edilir hale gelmesi ile Kürtçe’nin yasaklı bir dil olmasına ve dini - etnik baskılara karşın Ezidi, Yarsani, Müslüman, Hristiyan, Musevi birçok kadın kayıtların farklı ülkelerde yapılmasına rağmen çok zor şartlarda yaratıcısı ve taşıyıcısı oldukları Mezopotamya müziklerinin klasikleşmiş birçok eserini plak, radyo, makaralı bant ve kasetlere kayıt etmeyi başardılar. Bu kayıtların özgünlükleri, kadın seslerinin yarattığı pozitif toplumsal etki Ortadoğu'da yaşayan tüm halkların kadınları için de teşvik edici bir misyon taşıdı.

Bu çalışma ile sesleri koleksiyonerler, radyo ve produksiyonun arşiv kayıtlarında bulunan plak, makaralı bant, radyo ve ve kasetlerde eserleri bulunan Zarbêj ve Dengbêj kadınların koleksiyonlarını derleyerek “Mezopotamya Müziklerinin Kadın Sesleri” seslerini gerçek adları ile kayıt altına almak, biografik ve sanatsal gerçek hikayelerini feminist pedagoji ile araştırıp yazımını gerçekleştirerek kataloglamak, koruma altına almak, günümüz teknolojisi ile eserleri ve bilgileri erişime açmak, matbu basım ve yayınlar ile onları doğru tanıtmak ve eserlerinin yaygınlaşmasını sağlayarak yeni nesillere aktarımı sağlanacaktır.

Zeyneb Yaş Salam

Zeynep Yaş Salam, Siirt’te dünyaya geldi. 1980’lerden sonra ailesi İstanbul’a göç etmek zorunda kaldı. Kültürel bağlarını kaybetmemek için 1991'de sözlü kültür ve kürtçe müzik derleme ve arşiv çalışmasına başladı. Marmara Üniversitesi Fransız Dili ve Eğitimi bölümünü bitirdi. 2003 yılında Norveç Bergen Üniversitesi Kültürel Araştırmalar bölümü işbirliğiyle "Kadınların Kürt Kültüründeki Rolü" alan çalışmasıyla, kültürel mirasta feminen pedagojiyle araştırma ve derleme çalışmalarını sürdürdü. Sözlü kültür, müzik araştırma, derleme ve arşivleme çalışmalarını 2003 yılında Süleymaniye’de kurulan Kürt Kültür Mirası Enstitüsünde 2011 yılına kadar sürdürdü. Enstitü’nün "YADGARÎ/MEMORABLE SONGS'' adı ile ; Elmas Muhamed, Meyrem Xan, Gulbihar, Nesrîn Şêrwan, Ayşe Şan” gibi kadın sanatçıların koleksiyonlarını çalıştığı gibi, “Mehmûd Hesen Kirorî, Seîd Axayê Cizîrî, Tehsîn Taha, Îsa Berwarî, Erdewan Zaxoyî, Eyaz Yûsif, Mihemed Şêxo gibi sanatçıların kataloglama çalışmasını hazırladı, bu koleksiyonlar enstitü tarafından yayınlandı. Bu kataloglama çalışması kapsamında derlemeci Hilmi Akyol ile birlikte ünlü Kürt ses sanatçısı Ayşe Şan'nın "Ez Eyşe Şan im" adlı kitabını hazırladı, kitap 2008 yılında enstitü tarafından yayınlandı. 1803 - 2013 yılları arasında yaşamış, hayatta olmayan 110 Dengbêj ve Müzik Sanatçısına dair yapmış olduğu araştırma ve derleme antolojik çalışması "ŞAKARÊN MUZÎKA KURDÎ" adı ile 2 Cilt halinde 2015 ve 2016 yıllarında Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Kültür Daire'si tarafından yayınlandı. İstanbul Kadın Müzesi tarafından 20.10.2018 yılında hazırlanan, Birinci Asya ve Avrupa Kadın Müzeleri Konferansına Feminist Pedagoji başlığına “Kayıp Sesler” ile konferansa yaptığı sunum, “Feminist Pedagoji, Müzeler, Hafıza mekanları ve Hatırlatma Pratikleri” ortak kitap çalışmasında yer aldı. "Kayıp Sesler ve Hafıza: Sözlü Gelenekten Günümüze Kürt Müziğinin Kayıt Öyküsü" makalesi, İsmail Beşikçi Vakfı tarafından hazırlanan Kürt Araştırmaları ortak kitabında yer aldı. “The Role of Women in Kurdish Cultural Heritage” makalesi The World Of Music adlı uluslararası hakemli dergi de yayınlandı. Dilop Dergisinde, Kürt müziğinde sesleri kayıt edilen ilk kadın ses sanatçıları anlatan birçok makalesi yayınlandı. Diyarbakır’da Çok sesli müziğin kaynaklarını anlatan makalesi Diyarbakır, Kültür ve Medeniyetler dergisinin 2022, 6. Sayısında yayınlandı. "Kürt Müziğinin Kayıp Sesleri", "Plaklarla Kürt Müziği, 1900 - 2000", "Şakarên Muzîka Kurd, Jin", "Diyarbakır Müziği" çalışmalarının yanı sıra, Kürt müziği eserleri ve sanatçıların belgelenmesi, kayıt altına alınması ve arşivlenmesi çalışmaları devam etmektedir. 2012 Yılında Diyarbakır Kent Müzesinin kurucu ve müze araştırmacısı olarak çalışmaya başladığı müzede, kentin hafızasına dair araştırma, derleme ve arşivleme çalışmaları ile müzenin küreatörlük çalışmasını sürdürmektedir.

Bu sayfa 7 Aralık 2023 tarihinde yayına alındı.